ตามความเชื่อของคนล้านนา แต่ละพื้นที่จะมีเทพ 4 องค์คอยดูแลรักษาพื้นที่นั้นไว้ ก่อนที่จะลงมือทำอะไร จะมีการบูชาด้วยเครื่องสักการะ เพื่อให้เทพารักษ์ช่วยปกปักรักษาให้รอดปลอดภัยจากเภทภัยอันตรายทั้งปวง การบูชาเทพทั้ง 4 คนล้านนาเรียกกว่า การขึ้นต๊าวตังสี่ (ท้าวทั้งสี่) ได้แก่
- ท้าวมหาราชธตรฐ ผู้เป็นใหญ่แห่งคนธรรพ์ เป็นผู้รักษาทิศตะวันออก
- ท้าววิรุฬหก ผู้เป็นใหญ่แห่งกุมภัณฑ์ เป็นผู้รักษาทิศใต้
- ท้าววิรูปักษ์ ผู้เป็นใหญ่แห่งนาค เป็นผู้รักษาทิศตะวันตก
- ท้าวเวสสุวรรณหรือท้าวกุเวร ผู้เป็นใหญ่แห่งยักษ์ เป็นผู้รักษาทิศเหนือ
ทั้งนี้ นอกจากสี่ทิศแล้วยังมีส่วนของฟ้า ยังมีพระอินทร์ ผู้ซึ่งเป็นประมุขของเทพทั้งปวง เป็นผู้รักษา ส่วนของผืนดิน มีพระแม่ธรณีเป็นผู้รักษา ดังนั้นเมื่อจะทำการบูชา จึงต้องทำเครื่องสักการะเป็น 6 ส่วน โดย 4 ส่วนใช้บูชาทิศทั้ง 4 อีก 2 ส่วนใช้บูชาพระอินทร์และพระแม่ธรณี
การบูชาท้าวทั้งสี่จะต้องมีการจัดเตรียมสิ่งของต่าง ๆ ประกอบด้วย
1.เสาไม้ที่ตีไม้ไขว้เป็นกากบาทหันไปยัง 4 ทิศ มีความสูงประมาณ 2 ฟุต ด้านบนและปลายไม้ติดด้วยแผ่นไม้ขนาดเท่าหรือใหญ่กว่าสะตวง หรือเรียกอีกอย่างว่า หอประสาทเสาเดียว
2. สะตวงทำด้วยกาบกล้วย นำมาหักพับเสียบด้วยไม้ไผ่ ให้เป็นรูปสี่เหลี่ยม รองด้วยกระดาษ เพื่อใช้สำหรับบรรจุเครื่องสักการะ
3. เครื่องสักการะในสะตวง มี หมาก เมี่ยง บุหรี่ ของกินอย่างละ 4 พร้อมด้วยกรวยดอกไม้ ที่สำคัญมีตุงจ้อ (ตุงช่อ) ที่ใช้เป็นสัญลักษณ์ในการบูชา ทำด้วยกระดาษตัดเป็นรูปคล้ายธงปักไว้ที่สะตวงทั้งสี่แจ่ง โดยตุงจ้อสีเขียวจะปักไว้ที่สะตวงเพื่อบูชาพระอินทร์ นำไปวางไว้บนสุดของเสาไม้ ตุงจ้อสีแดงจะปักไว้ที่สะตวงเพื่อบูชาท้าววิรุฬหก นำไปวางทางทิศใต้ ตุงจ้อสีฟ้าจะปักไว้ที่สะตวงเพื่อบูชาท้าวธตรฐ นำไปวางทางทิศตะวันออก ตุงจ้อสีดำจะปักไว้ที่สะตวงเพื่อบูชาท้าววิรูปักษ์ นำไปวางทางทิศตะวันตก ตุงจ้อสีหม่นหรือเทาจะปักไว้ที่สะตวงเพื่อบูชาท้าวกุเวร นำไปวางทางทิศเหนือ และตุงจ้อสีขาวจะปักไว้ที่สะตวงบูชาพระแม่ธรณี นำไปวางด้านล่างสุดบนพื้นดินชิดโคนเสา
จากนั้น ปู่จ๋านหรือผู้ประกอบพิธีจะเริ่มทำพิธี โดยนำสะตวงที่เตรียมไว้ไปวางตามทิศต่างๆ ปู่จ๋านจะทำพิธีปลุกแม่ธรณีว่า “แม่ธรณีเอ๋ย รู้หรือยัง ” แล้วตอบเองว่า “รู้แล้ว” จากนั้นสวด สาวะคะตั๋ง โลก๋าวิทู นะมามิ ๓ จบ เสกมือแล้วตบที่เสา ๓ ครั้ง กล่าวคาถาชุมนุมเทวดา กล่าวคำปูจาแม่ธรณีและท้าวทั้งสี่ (จตุโลกบาล) กล่าวคำปูจาพญาอินทร์ เป็นอันเสร็จพิธี
Source: สารคดีผะหญาล้านนา ตอน ฮีตข้าววิถีคนล้านนา โดย นิคม พรหมมาเทพย์
Complier: Yaowapa Kuankhum
Photograph: Yaowapa Kuankhum and Narong Narongchaipanya
Proof Reading: Benjarat Supaudomlerk