ชันโรง (Stingless Bee) เป็นแมลงจำพวกผึ้งที่ไม่มีเหล็กใน  Subfamily Meliponinae, family Apidae, Order Hymenoptera  ชันโรงจะมีความสัมพันธ์และวิวัฒนาการที่ใกล้ชิดกับผึ้งพันธุ์ (honey bee), ผึ้งหึ่ง (bumble bee), และผึ้งกล้วยไม้ (orchid bee)  ชันโรงมีวิวัฒนาการมายาวนานถึง 80 ล้านปีแล้ว  ปัจจุบันทั่วโลกพบชันโรงประมาณ 500 ชนิด  โดยพบมากในเขตร้อนตลอดจนบริเวณใกล้เคียงที่ติดกับเขตร้อน  จำนวนชนิดของชันโรงที่จำแนกชนิดแล้ว  จะพบในทวีปแอฟริกา 50 ชนิด, ทวีปอเมริกา 300 ชนิด, ทวีปเอเชีย 60 ชนิด, ทวีปออสเตรเลีย 10 ชนิด และที่มาดากัสก้า 4 ชนิด (Bradbear, 2009)  ซึ่งแบ่งออกได้เป็น 5 สกุล คือ Melipona, Trigona, Meliponina, Detylurina, และ Lestrimelitta  โดยสกุล Trigona จะพบบ่อยในพื้นที่เขตร้อน (Heard, 1999; Michener, 2000; Klakasikorn et al., 2005)

ในประเทศไทย  มีรายงานผลการสำรวจชันโรงสกุล Tetragonula  ว่าพบและจำแนกชนิดแล้วประมาณ 30 ชนิด โดยมีการแพร่กระจายพันธุ์ทั่วทุกภาคของประเทศ แต่จำนวนชนิดที่อาศัยในแต่ละภาคจะต่างกัน ภาคใต้เป็นภาคที่มีความหลากชนิดของชันโรงสูงสุด ส่วนภาคตะวันออกเฉียงเหนือมีความหลากชนิดของชันโรงน้อยที่สุด  สำหรับชนิดชันโรงที่พบทั่วทุกภาคได้แก่  ผึ้งจิ๋วขนเงิน (Tetragonula pagdeni Schwarz),ผึ้งจิ๋วหลังลาย (T. fuscobalteataCameron),  ผึ้งจิ๋วรุ่งอรุณ (T. laeviceps Smith), ชันโรงใต้ดิน (T. collina Smith),และชันโรงปากแตร (T. terminata  Smith)  (Schwarz, 1939; Sakagami et al., 1985; Micheener and Boongird, 2004; สมนึก, 2552) ชันโรงจะมีขนาดที่แตกต่างกันมาก เช่น Melipona fulginnosa  มีลำตัวยาวกว่า 13  มิลลิเมตร  ส่วน Trigona  duckei  ลำตัวยาวเพียง 2 มิลลิเมตรเท่านั้น  ขนาดของโคโลนีก็แตกต่างกัน  ตั้งแต่หลักร้อยในสกุล Melipona  ไปจนถึงหลักหมื่นในสกุล Trigona   (Sommeijer, 1999)

ชันโรงจัดเป็นแมลงสังคมชั้นสูง (eusocial insects) ที่ภายในรังประกอบด้วยวรรณะ 3 วรรณะด้วยกัน คือ นางพญา (queen), เพศผู้ (drone), และชันโรงงาน (worker) (Velthuis, 1997)   โดยในแต่ละวรรณะจะทำหน้าที่ภายในรังแตกต่างกันไป โดยนางพญาจะมีขนาดใหญ่กว่าเพศผู้และชันโรงงาน ใน 1 รวงรัง จะมีนางพญา 2 ตัวหรือมากกว่า ทำหน้าในการวางไข่และดูแลชันโรงทุกตัวในรังให้อยู่ในความเรียบร้อย   ส่วนชันโรงเพศผู้จะทำหน้าที่ในการผสมพันธุ์เพียงอย่างเดียว สำหรับชันโรงงานจะทำหน้าที่ในการซ่อมแซมรัง คอยทำความสะอาดและเป็นพี่เลี้ยงช่วยนางพญาดูแลตัวอ่อน  ตลอดจนหาอาหารเลี้ยงสมาชิกภายในรัง โดยการออกเก็บละอองเกสรและน้ำหวานของดอกไม้  ละอองเกสรที่ได้จากดอกไม้จะเป็นแหล่งโปรตีน ส่วนแหล่งของพลังงานจะได้จากคาร์โบไฮเดรตหรือน้ำตาลที่มีในน้ำหวานของดอกไม้  (Bradbear N., 2009)

รังของชันโรงส่วนใหญ่จะสร้างรังอยู่ภายในช่องว่างที่ปลอดภัย เช่น รอยแตกของต้นไม้, โพรงไม้, ใต้ดิน เป็นต้น สารที่นำมาใช้สร้างรังหลัก คือ ซีรูเมน (cerumen) ซึ่งเกิดจากส่วนผสมของไขผึ้งและยางไม้  ทางเข้ารัง ( entrance tube )จะมีลักษณะเป็นช่องแคบ  (Sommeijer, 1999) ซึ่งจะช่วยป้องกันการเข้ารุกรานของศัตรู ได้แก่ ผึ้งชนิดอื่นๆ, แมลงวันหลังค่อม (phorid fly: Pseudohypocera sp.), แมลงวันหัวบุบ (robber flies), มวนเพชฌฆาต (assassin bug),มด, นก, กิ่งก่า เป็นต้น   (Macharia et al., 2007; Wattanachaiyingcharoen and Jongjitvimol, 2007; Bradbear, 2009)

ลักษณะโครงสร้างภายในรังของชันโรงจะประกอบไปด้วยห้องของตัวอ่อน (brood chamber)แยกเป็นสัดส่วนออกจากพื้นที่สะสมอาหาร  บริเวณห้องของตัวอ่อนจะมีการสร้างเซลล์ตัวอ่อน (brood cells)  เป็นชั้นๆ ตามแนวนอน โดยเซลล์ตัวอ่อนของนางพญาใหม่ (Queen cell) จะมีขนาดใหญ่กว่าเซลล์ของชันโรงงาน และจะอยู่ส่วนบนสุดของเซลล์ตัวอ่อน  ห้องของตัวอ่อนจะถูกห่อหุ้มด้วยผนังที่ทำจากไขและโพรโพลิส  เรียกว่า involucrum   ส่วนบริเวณพื้นที่สะสมอาหารจะประกอบไปด้วย ถ้วยน้ำผึ้ง (honey pots) และ ถ้วยเกสร (pollen pots)  ชันโรงแต่ละชนิดจะมีขนาดของเซลล์ตัวอ่อน ถ้วยเกสร และถ้วยน้ำผึ้งที่แตกต่างกัน  ขึ้นอยู่กับขนาดของลำตัวชันโรง  ถ้าชันโรงมีลำตัวขนาดใหญ่ ก็จะสร้างเซลล์ตัวอ่อน ถ้วยเกสรและถ้วยน้ำผึ้งใหญ่ตามไปด้วย

ชนิดของชันโรง

ชันโรง (Stingless bee : Trigona sp. หรือ Melipona sp.) คือ ผึ้งชนิดหนึ่งที่มีอยู่ในท้องถิ่นของไทยมานานแล้ว โดยมีชื่อเรียกแตกต่าง กันไปตามท้องถิ่น เช่น ขี้ตังนี (ภาคเหนือ) ขึ้สูด (ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ) อุง (ภาคใต้) และติ้ง (นครปฐม สุพรรณบุรี และกาญจนบุรี) ชันโรงจัด อยู่ในอันดับ Hymenoptera วงศ์ Apidaeและวงศ์ย่อย Meliponinae มีแหล่งกำเนิดอยู่ในประเทศแอฟริกา แล้วกระจายตัวไปยังประเทศอื่นๆ ในเขต ร้อน มีจำนวนมากกว่า 400 ชนิด พบในประเทศไทย 24 ชนิด

วงจรชีวิตชันโรง

 ผึ้งจิ๋วจะมีพฤติกรรมคาบเกี่ยวระหว่างผึ้งรวงสังคมชั้นสูงแท้จริง (highly eusocial insect)กับผึ้งป่ากึ่งสังคม (semisocial insect) อย่างไรก็ตามพฤติกรรมที่ผึ้งจิ๋วแสดงออกมาก็มีเอกลักษณ์จำเพาะ  เช่น อาหารของตัวหนอนผึ้งป่า คือเกสรอย่างเดียว 100%แต่อาหารของชันโรงหรือผึ้งจิ๋วคือ เกสร 80% กับน้ำผึ้ง 20% ส่วนอาหารของผึ้งรวงที่ป้อนหนอนอายุไม่เกิน 3 วันนั้นเป็นนมผึ้ง ส่วนหนอนที่อายุเกิน 3วันไปแล้วเป็นเกสรผสมน้ำผึ้งเช่นกัน สำหรับป้อนหนอนที่จะเจริญเติบโตไปเป็นผึ้งงานและผึ้งตัวผู้ ส่วนหนอนที่จะเจริญไปเป็นนางพญาต้องได้อาหารดีคือนมผึ้ง
ผึ้งป่าวางไข่บนก้อนเกสรที่เตรียมเอาไว้ให้ตัวหนอนแต่ละตัวกินเอง ผึ้งจิ๋วก็เตรียมอาหารทั้งหมดเอาไว้ในเซลล์หรืถ้วยก่อนที่นางพญาแม่รังจะขึ้นไปวางไข่ปักไปบนผิวอาหารแล้วเซลนั้นถูกปิดทันที แต่ผึ้งรวงป้อนอาหารตัวอ่อนแบบค่อยเป็นค่อยไป มีละนิดทีละหน่อย เรียกว่า progressive feeding มีความเป็นอิสระมากกว่าชันโรง แต่ความเป็นอิสระอยู่บนพื้นฐานของสังคม มิใช่อิสระแบบสันโดษเหมือนผึ้งป่า  โดยผึ้งงานพี่เลี้ยง แต่ละวรรณะต้องทำงานร่วมกับนางพญาแม่รัง นางพญาจึงเป็นศูนย์รวมอำนาจในรังผึ้ง แต่ก็มีผึ้งงานสามารถคานอำนาจนางพญาแม่รังได้ระดับหนึ่ง

การเจริญเติบโตของผึ้งจิ๋วหรือชันโรง เริ่มจากไข่ ฟักเป็นตัวหนอน จากนั้นลอกคราบอีก 5 ครั้ง การลอกคราบทำให้ตัวหนอนโตขึ้น จนถึงระยะจะเข้าดักแด้ เริ่มชักใยหุ้มตัว จากนั้นก็จะหยุดนิ่งไม่กินอาหารประมาณ 1 วัน เริ่มพัฒนาเป็นดักแด้โดยการเปลี่ยนรูปร่างจากดักแด้เป็นตัวผึ้ง มีสีขาวใสทั้งตัว จากนั้นตารวมเริ่มเปลี่ยนสีเข้มขึ้นเรื่อยๆ จนเป็นสีดำ ส่วนปีกพัฒนาทีหลัง ก่อนที่จะออกมาเป็นตัวเต็มวัย 2 วันปีกจะยืดยาวจนสมบูรณ์ จากนั้นเริ่มเคลื่อนไหวให้ผึ้งงานภายนอกรู้ ก็จะช่วยกัดผนังดักแด้ออก มาจากดักแด้นั้นยังมีสีอ่อนอยู่ เม็ดสียังไม่เจริญเต็มที่ต้องกินอาหาร ประมาณ 2 -4 วัน ก็จะเป็นตัวเต็มวัยที่สมบูรณ์  เริ่มทำความสะอาดรัง ด้วยการขนซาก และสิ่งปฏิกูลที่ตัวหนอนถ่ายมูลไว้ รวบรวมไปไว้แถวด้านหน้ารังเพราะบินยังไม่ได้ ใช้วิธีเดินขนไปมาอย่างเดียว การขนสิ่งปฏิกูลไปทิ้งนอกรังเป็นหน้าที่ของผึ้งงาน การทำงานในรัง รอการพัฒนา ระบบต่อมต่างๆ ในตัวให้สมบูรณ์ เช่น ต่อมไขผึ้ง ต่อมผลิตอาหาร ต่อมสารเตือนภัยหรือต่อมใต้ฟันกราม จนสมบูรณ์แล้ว เป็นการทำหน้าที่ตามอายุของผึ้งงาน หน้าที่สุดท้ายคือการออกหาอาหารไปจนถึงวันหมดอายุในที่สุด

ระยะการเจริญเติบโตพัฒนาของผึ้งงาน
ตั้งแต่ระยะไข่  หนอน ดักแด้ และตัวเต็มวัย เป็นดังนี้

 ระยะ                                เวลาที่ใช้ในการเจริญเติบโตเฉลี่ย(วัน)
ไข่                                                           6.5
ตัวหนอน ระยะที่ 1                                   1
ตัวหนอน ระยะที่ 2                                   1
ตัวหนอน ระยะที่ 3                                   1
ตัวหนอน ระยะที่ 4                                   1.5 – 2
ตัวหนอน ระยะที่ 5                                   1.5 –  2
ระยะ ก่อนเข้าดักแด้
(แทะซีรูเมนออกไป)                                   2.5
จากระยะไข่ จนดักแด้สีขาว                      (15 – 16)
ระยะดักแด้ ตาสีขาว                                  7.5
ระยะดักแด้ ตาสีน้ำตาล                             7.5
ระยะดักแด้ ตาสีดำ                                    9
ตัวเต็มวัย                                                  39-40

ประโยชน์ของชันโรง

ผลิตภัณฑ์และการแปรรูป

ที่มา

• http://www.mjustinglessbee.com/