ผำ หลายคนอาจเคยได้ยินชื่อ แต่อีกจำนวนไม่น้อยที่ไม่เคยรู้จัก บางคนอาจรู้จักแต่ไม่เคยได้ลิ้มลองรสชาติของผำส่วนใหญ่จะมีขายที่ตลาดใส่ถุงไว้เป็นสีเขียวสดๆ หรือหลายคนอาจรู้จักในชื่อ ไข่แหน, ไข่น้ำ, ไข่ขำ
“ผำ” เป็นพืชที่มีดอกขนาดเล็กที่สุด อาศัยลอยอยู่บนผิวน้ำ อาจลอยอยู่เป็นกลุ่มล้วนๆหรือลอยปนกับพืชชนิดอื่นๆก่อได้ อยู่บนผิวหนองน้ำหรือบ่อน้ำ ในน้ำนิ่งๆที่ต้องสะอาด มองไกลๆ คล้ายๆกับจอกแหน แต่ถ้าเข้ามาดูใกล้ๆจะเห็นว่า หน้าตาของมันดูคล้ายสาหร่ายหรือไข่ปลาจิ๋วๆ มากว่า ผำอาศัยอยู่บนน้ำ มีรูปร่างรีๆ ค่อนข้างกลม มีขนาดยาวประมาณ 1 มิลลิเมตร ต้นจะมีสีเขียวสดเม็ดเล็กละเอียด ไม่มีรากไม่มีใบ เห็นเล็กๆแบบนี้ ผำ ยังเต็มไปด้วยสารอาหารโดยเฉพาะโปรตีนและกรดไขมันโอเมก้า 3 เป็นอาหารของสัตว์นำ้และสัตว์ปีกหลายชนิด
ผำ มีการขยายพันธุ์ได้อย่างรวดเร็ว สามารถนำมาปลูกเลี้ยงไว้ในพื้นที่ขนาดเล็กก่อสามารถขยายพันธุ์ได้อย่างรวดเร็ว คนภาคเหนือ ภาคอีสานและภาคกลาง จึงนิยมนำมาประกอบอาหารหลากหลายชนิด เช่นคั่วผำ ,ไข่เจียวผำ, ยำผำ แต่ก่อใช่ว่าทุกคนในท้องถิ่นจะรู้จักหรือเอามาปรุงอาหาร การจะนำผำมารับประทานต้องผ่านการล้างด้วยน้ำสะอาดหลายๆน้ำเพื่อล้างเศษดินและฝุ่นออก แล้วนำมากรองด้วยผ้าขาวบ้าง บีบน้ำออกให้หมดและนำไปปรุงอาหารได้ ไม่สามารถนำมาทานสดๆได้ต้องให้สุกโดยการนำมาปรุงเป็นอาหารก่อนจึงจะนำมารับประทานได้ รสชาติของผำ หลายคนบอกว่ามีรสชาติจืดๆ มันๆ ไม่มีลักษณะเด่นเฉพาะ บางรายบอกรสชาติเหมือนผักวอเตอร์เครส บางเสียงก่อว่าเหมือน กระหล่ำปี บ้างก่อว่าไม่มีรสชาติใดๆแต่ที่ทำให้คนกินติดใจ ว่าเป็นคาเวียร์ รสสัมผัสตอนเคี้ยวในปากจะกรุบๆใกล้เคียงกับไขปลา
แม้ผำจะเป็นอาหารท้องถิ่นในภาคเหนือ อีสาน และภาคกลาง แต่ไม่ใช่ว่าจะหากินกันได้ง่ายๆ ผำจะมีเยอะในช่วงหน้าแล้งที่มีน้ำนิ่งและสะอาด ปัจจุบันมีการเพาะเลี้ยงผำมากขึ้น เนื่องจากแหล่งน้ำสะอาดหายาก เพราะน้ำมักจะปนเปื้อนจากสิ่งสกปรกจากภาคเกษตร ผู้เพาะผำจะทำบ่อใส่น้ำสะอาดที่นิ่งแล้ว นำผำมาเพาะเลี้ยง สามารถสร้างรายได้ให้กับผู้เพาะเลี้ยง
“คั่วผำ” อาหารท้องถิ่น วิธีการปรุงก็คือ นำผำไปล้างน้ำให้สะอาด ให้ผ้าขาวบางบีบน้ำออก หลังจากนั้นมาทำการเตรียมเครื่องแกง พริกแห้ง กระเทียม หอมแดง ข่า ตะไคร้ กะปิ ถั่วเน่าแคบ (ใส่ก็ได้ไม่ใส่ก็ได้ตามชอบ) นำมาโคลกให้พอละเอียด จากนั้นนำกะทะมาตั้งไฟ ใส่น้ำมันพอน้ำมันร้อนใส่กระเทียม ให้พอเหลืองนำหมูสับลงไปผัดหมูเริ่มสุกนำน้ำพริกที่โคลกไว้ลงไปผัดให้หอมจากนั้นนำผำที่เตรียมไว้ลงไปผัดต่อใส่ ตะไคร้ซอย,ข่าซอย,ใบมะกรูด ผัดต่อไปติมน้ำลงไปเล็กน้อย(ไม่ต้องใส่เยอะเนื่องจากน้ำในตัวผำจะออกมาเพิ่ม)จากนั้นคั่วต่อไปให้นำ้คลุกคลิก ชิมรสชาติปรุงตามความชอบ จากนั้นตักเสิร์ฟได้เลย ในการคั่วผำ ใช้สมุนไพรหลายชนิด
ฝ่ายจดหมายและคอเล็กชั่นพิเศษ สำนักหอสมุดมหาวิทยาลัยแม่โจ้ ยังได้รวมร่วมฐานข้อมูลยาสมุนไพรและอาหารพื้นเมือง ไว้บริการแก่ท่านที่สนใจข้อมูลเพิ่มเติม ได้ที่ ฝ่ายจดหมายและคอเล็กชั่นพิเศษ สำนักหอสมุดมหาวิทยาลัยแม่โจ้ ชั้น 3