คำจันทร์ จองฟอง ภูมิปัญญาปราชญ์ล้านนาการทำหมากไหม

ผลงาน

การทำหมากไหม หมากแก่นแห้ง สาหรับใช้ในพิธีกรรมต่างๆ ของชาวล้านนาหรือนำไปกินและ ใช้เป็นยาสมุนไพร แก้ไข้ แก้เบาหวาน ใช้ย้อมสีน้ำหมาก ยาถ่ายพยาธิ หมากไหม คือ การนำหมากที่เป็นลูกนำมาผ่าเป็นกลีบ 5-6 กลีบแล้วนำมาร้อยเป็นเส้นหรือ ร้อยไหม 1 เส้น เรียกว่า 1 ไหม 10 ไหม เรียกว่า 1 หัว 10 หัว เรียกว่า หมากหมื่น หรือ มีร้อยไหม, ร้อยเส้น

หมากที่ร้อยเป็นไหม

การคัดเลือกต้นป๋อที่จะมาทาเป็นเชือกร้อยหมาก คือต้น ป๋อที่ดีต้องมีลักษณะที่ลำต้นตรง มีอายุ 5 ปีขึ้นไปต้องเป็นต้นป๋อที่มียอดใบสีแดงจะได้เชือกป๋อที่ดีมากถ้าเป็นป๋อยอดขาวจะได้เชือกป๋อที่พอใช้ ต้นป๋อที่ไม่สมควรนามาใช้ คือ ป๋อต่าง ป๋อริมน้ำ ป๋อแอ่นอกม้า ป๋อเกี้ยวต้น ซึ่งป๋อเหล่านี้เมื่อนำเอาเยื่อ ป๋อออกมาแล้วจะได้เส้นใยที่ไม่ตรง ฉีกขาดง่าย และต้นป๋อออกดอกออกผลจะไม่ตัดเพราะจะได้เยื่อเส้น ใยที่บางและมีน้อย เมื่อได้ต้นป๋อตามขนาดที่ต้องการแล้วตัดยาว 1 เมตร ปลอกเปลือกแล้วเอาเยื่อป๋อ ออกจะได้ 4 ชั้น นำไปตากแดด 4-5 ชั่วโมง แล้วนามาฉีกเป็นเส้น ๆ กว้าง 1 เซนติเมตร ชุบน้ำขอดหัว มัดรวมกัน 100 เส้น เพื่อง่ายต่อการนำมาเสียบหมากต่อไป

วัสดุในการทำหมากไหม

1. ผลหมาก
2. เข็มเสียบหมาก
3. เชือกหรือเยื่อที่แกะมาจากต้นป๋อ
4. มีดสาหรับผ่าหมาก
5. แตะสาหรับไว้ตากหมาก
6. ตอก

ขั้นตอนการแปรรูปหมาก

1. นำผลหมากที่มีอายุประมาณ 5-6 เดือน ต้นหมากจะเริ่มออกดอกประมาณ เดือนมีนาคม – เมษายนและเริ่มเก็บผลหมากประมาณปลายเดือนสิงหาคมจนถึงเดือนกุมภาพันธ์ เมื่อได้ผลหมากที่มี อายุ 5-6 เดือนมาผ่า เป็นกลีบ 5-6 กลีบต่อผล โดย 1 ปลีจะนำมาใส่ตระกล้าไว้ จะไม่นำไปรวมกับปลีอื่น เพราะว่าจะได้ขนาดกลีบที่ไม่เท่ากัน
2. นำเชือกป๋อมาสอดที่เข็มเสียบหมากจากนั้นนาผลหมากที่ผ่าแล้วมาเสียบร้อยประมาณ 26-28 กลีบ ต่อหนึ่ง ไหมหรือหนึ่งเส้น
3. เมื่อร้อยหมากเสร็จนามาเรียงกันที่แตะแล้วมัด “เข้าหัว” เป็น 10 ไหม/10 เส้น นำไปตาก แดด 1 วัน ตอนเย็นนาไปรมควันหนึ่งคืน จากนั้นนำไปตากแดด 5-7 วัน ถ้าในกรณีฝนตกจะต้องนำไป อบไฟอ่อนๆ วันละ 2-3 ชั่วโมง ประมาณ 1 อาทิตย์
4. เมื่อได้หมากที่แห้งสนิทแล้ว นำหมากไหมมาเข้าหัวรอบที่ 2 การเข้าหัวคือ การมัดหมาก รวมกันเป็นหัวด้วยวิธีการมัดแบบเฉพาะ 1 หัวมี 10 เส้น 10 หัว = 1 หมื่นหรือ 1 มัด 10 มัด = 100,000 หรือ 1,000 เส้น นำใส่ถุงพลาสติกเพื่อป้องกันความชื้น หมากหมื่นจะขายในราคา 700- 1,200 บาทหรือตามช่วงฤดูที่ผลผลิตออกมามากหรือน้อย

ถ้าเป็นหมากที่แก่หรือหมากที่มีอายุเกิน 7 เดือน ไม่สามารถนำมาผ่าเสียบเป็นไหมได้จะนำไป ทำเป็นหมากแห้ง ด้วยการแกะเปลือกให้เหลือแต่เมล็ดนำไปตากแดดให้แห้ง 5-7 วัน ราคาเมล็ดหมากแห้ง ขายราคากิโลละ 50-100 บาท ส่วนใหญ่จะนำไปขายให้ชาวเขานำไปเคี้ยวกิน

เมล็ดหมากที่แก่

การอนุรักษ์สืบสานเผยแพร่และการถ่ายทอดองค์ความรู้

• ได้รับเชิญจากเทศบาลตำบลสันทรายหลวงไปสาธิตการเสียบหมากหรือการแปรรูปหมากแก่ สมเด็จพระเทพรัตน์ราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ในการเสด็จพระราชดาเนิน ณ ศูนย์เรียนรู้วัฒนธรรมเกษตรล้านนา มหาวิทยาลัยแม่โจ้ ปี 2555
• ให้สัมภาษณ์แก่นักศึกษามหาวิทยาลัยพายัพ และนักศึกษามหาวิทยาลัยพะเยา
• เทศบาลตำบลสันทรายหลวงให้ไปสาธิตการเสียบหมากหรือการแปรรูปหมากในงานต่างๆ

แหล่งที่มา : โครงการสำรวจข้อมูลปราชญ์ท้องถิ่นล้านนา โดย นายวุฒิภัทร เกตุพัฒนพล ศูนย์ศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยแม่โจ้